Learn Sanskrit Online free
Learn Sanskrit samasah | समासः
To Boost Your Sanskrit Language Skills.
समासः (Samāsaḥ) is a grammar topic in Sanskrit. Here, many words are combined together to form another word. In Samāsaḥ, there are usually two words – the पूर्वपदम् (pūrvapadam) (The word before) and the उत्तरपदम् (uttarapadam) (The word after).
In this chapter, you will learn about the different types of Samāsaḥ and its sub-types along with examples.
Why Sanskrit Wisdom
Grow your Sanskrit knowledge by Learning the easy way
100% free of charge
Learning at sanskritwisdom.com does not cost you anything.
Ease of Understanding
The content bought to you is easy to understand even for beginners.
Learn Anytime, Anywhere
Learn Sanskrit as per your convenience. Any time, Anywhere, Any Device.
समासः (Samāsaḥ) in Sanskrit can be mainly divided into four categories –
- पूर्वपदार्थप्रधानः (अव्ययीभावः) pūrvapadārthapradhānaḥ (avyayībhāvaḥ) – In this kind of Samāsaḥ, importance is given to the word before. e.g. वृक्षस्य समीपम् = उपवृक्षम्। (vṛkṣasya samīpam = upavṛkṣam।)
- उत्तरपदार्थप्रधानः (तत्पुरुषः) uttarapadārthapradhānaḥ (tatpuruṣaḥ) – In this kind of Samāsaḥ, importance is given to the word after e.g. वृक्षस्य पत्रम् = वृक्षपत्रम्। (vṛkṣasya patram = vṛkṣapatram।)
- उभयपदार्थप्रधानः (द्वन्द्वः) ubhayapadārthapradhānaḥ (dvandvaḥ) – In this kind of Samāsaḥ importance is given to both the words e.g. कुशश्च लवश्च = कुशलवौ। (kuśaśca lavaśca = kuśalavau।)
- अन्यपदार्थप्रधानः (बहुव्रीहिः) anyapadārthapradhānaḥ (bahuvrīhiḥ) – In this kind of Samāsaḥ, importance is not given to either of the words, but to another word e.g. पीतम् अम्बरं यस्य सः = पीताम्बरः (विष्णुः)। (pītam ambaraṃ yasya saḥ = pītāmbaraḥ (viṣṇuḥ)।)
Note: There are two Samāsaḥ i.e. कर्मधारयः (karmadhārayaḥ) and द्विगुः (dviguḥ) which are types of तत्पुरुषः (tatpuruṣaḥ).
Following are the subtypes of all the Samāsaḥ types along with examples.
अव्ययीभावः (avyayībhāvaḥ) – A few subtypes and some examples are as follows:
नाम | विग्रहः | समासः |
समीपार्थे | गृहस्य समीपम् | उपगृहम् |
अर्थाभावार्थे | धनस्य अभावः | निर्धनम् |
योग्यतार्थे | रूपस्य योग्यम् | अनुरूपम् |
वीप्सार्थे | वर्षं वर्षं प्रति | प्रतिवर्षम् |
पश्चादार्थे | कृष्णस्य पश्चात् | अनुकृष्णम् |
तत्पुरुषः (tatpuruṣaḥ) is divided into four sub-types:
- सामान्यः (sāmānyaḥ),
- कर्मधारयः (karmadhārayaḥ),
- द्विगुः (dviguḥ) and
- नञ्प्रभृतयः (nañprabhṛtayaḥ).
1. सामान्यतत्पुरुषः (sāmānyatatpuruṣaḥ) – Following are a few examples
नाम | विग्रहः | समासः |
द्वितीयातत्पुरुषः | विद्यालयं गतः | विद्यालयगतः |
तृतीयातत्पुरुषः | पित्रा समः | पितृसमः |
चतुर्थीतत्पुरुषः | शिशवे इदम् | शिश्वर्थम् |
पञ्चमीतत्पुरुषः | सर्पात् भयम् | सर्पभयम् |
षष्ठीतत्पुरुषः | सूर्यस्य प्रकाशः | सूर्यप्रकाशः |
सप्तमीतत्पुरुषः | नृत्ये निपुणा | नृत्यनिपुणा |
2. कर्मधारयः (karmadhārayaḥ) – Following are a few examples
नाम | विग्रहः | समासः |
विशेषणपूर्वपदः | शीतः चन्द्रः | शीतचन्द्रः |
विशेषणोत्तरपदः | वैयाकरणः खसूचिः | वैयाकरणसूचिः |
विशेषणोभयपदः | पीतम् अपीतम् | पीतापीतम् |
उपमानपूर्वपदः | कुसुमम् इव कोमलम् | कुसुमकोमलम् |
उपमानोत्तरपदः | पुरुषः सिंहः इव | पुरुषसिंहः |
अवधारणापूर्वपदः | विद्या एव धनम् | विद्याधनम् |
सम्भावनापूर्वपदः | भरतः इति राजा | भरतराजः |
मध्यमपदलोपः | द्व्यधिका विंशतिः (२२) | द्वाविंशतिः (२२) |
मयूरव्यंसकादिः | नास्ति कुतो भयं यस्य सः | अकुतोभयः |
3. द्विगुः (dviguḥ) – Following are a few examples
नाम | विग्रहः | समासः |
समाहारद्विगुः | सप्तानाम् अह्नां समाहारः | सप्ताहः |
तद्धितार्थद्विगुः | षण्णां मातॄणाम् अपत्यम् | षाण्मातुरः |
उत्तरपदद्विगुः | दश गावः धनं यस्य सः | दशगवधनः |
4. नञ्प्रभृतयः (nañprabhṛtayaḥ) – Following are a few examples
नाम | विग्रहः | समासः |
नञ्समासः | न योग्यम् | अयोग्यम् |
कुसमासः | कुत्सितः पुरुषः | कुपुरुषः |
गतिसमासः | पुरस्कारं कृत्वा | पुरस्कृत्य |
प्रादिसमासः | शोभनः पुत्रः | सुपुत्रः |
उपपदसमासः | शास्त्रं करोति इति | शास्त्रकारः |
द्वन्द्वः(dvandvaḥ) – Following are a few examples
नाम | विग्रहः | समासः |
इतरेतरद्वन्द्वः | दशरथश्च रामश्च | दशरथरामौ |
समाहारद्वन्द्वः | काकश्च उलूकश्च अनयोः समाहारः | काकोलूकम् |
बहुव्रीहिः (bahuvrīhiḥ) – It is mainly of two types –
1. समानधिकरणबहुव्रीहिः (samānadhikaraṇabahuvrīhiḥ) and
2. विशेषः (viśeṣaḥ).
1. समानधिकरणबहुव्रीहिः (samānadhikaraṇabahuvrīhiḥ) – Following are a few examples
नाम | विग्रहः | समासः |
द्वितीयार्थबहुव्रीहिः | प्राप्तम् उदकं यं सः | प्राप्तोदकः (ग्रामः) |
तृतीयार्थबहुव्रीहिः | आरूढं यानं येन सः | आरूढयानः (कश्चित् मनुष्यः) |
चतुर्थ्यर्थबहुव्रीहिः | दत्तः पशुः यस्मै सः | दत्तपशुः (रुद्रः) |
पञ्चम्यर्थबहुव्रीहिः | पतितानि पर्णानि यस्मात् सः | पतितपर्णः (वृक्षः) |
षष्ठ्यर्थबहुव्रीहिः | पीतम् अम्बरं यस्य सः | पीताम्बरः (विष्णुः) |
सप्तम्यर्थबहुव्रीहिः | बहूनि फलानि यस्मिन् सः | बहुफलः (वृक्षः) |
2. विशेषः (viśeṣaḥ) – Following are a few examples
नाम | विग्रहः | समासः |
व्यधिकरणबहुव्रीहिः | वीणा पाणौ यस्याः सा | वीणापाणिः (सरस्वती) |
सङ्ख्योत्तरपदः | शतस्य समीपे ये सन्ति ते | उपशताः |
सङ्ख्योभयपदः | द्वौ वा त्रयः वा | द्वित्राः |
सहपूर्वपदः | कर्मणा सह वर्तते इति | सकर्मकः |
व्यतिहारलक्षणः | दण्डैः दण्डैः प्रहृत्य इद्ं युद्धं प्र्वृत्तम् | दण्डादण्डि |
दिगन्तराललक्षणः | उत्तरस्याः पश्चिमायाः च दिशो यदन्तरालम् | उत्तरपश्चिमा (वायवी दिक्) |
नञ्बहुव्रीहिः | अविद्यमानः पुत्रः यस्य सः | अपुत्रः |
प्रादिबहुव्रीहिः | शोभनः गन्धः यस्य सः | सुगन्धिः |
उपमानपूर्वपदः | गजाननम् इव आननं यस्य सः | गजाननः |